966 r.: Chrzest Polski

[ Powrót do historii Polski ]

Początki monarchii Piastów sięgają pierwszej połowy X wieku. Władztwo piastowskie rodziło się w stosunkowo krótkim okresie czasu, za życia ojca Mieszka I, Siemomysła. Niektórzy badacze przypuszczają, że tworzenia władztwa rozpoczęło się od grodu w Gieczu, który powstał po połowie IX wieku i był kilkukrotnie rozbudowywany: około 925, 940 i 986 roku.

Najstarsze źródła pisane o Mieszku I i jego władztwie zawierają informacje z 963 roku. Mnich benedyktyński Widukind z Korbei w „Dziejach saskich” podał, że w 963 roku Mieszko I poniósł klęski w wojnie z Wichmanem II Młodszym, powinowatym cesarza Ottona I. W wojnie tej zginął nieznany z imienia brat Mieszka I. Kolejną relacją jest przekaz Ibrahima ibn Jakuba, z który opisuje państwo Mieszka I z czasu, gdy podejmował on kluczowe decyzje polityczne i religijne. W relacji pisał o kraju Mieszka I, że:

…jest on najrozleglejszy z ich (słowiańskich) krajów. Obfituje on w żywność, mięso, miód i rolę orną.

…Na ogół biorąc, to Słowianie są skorzy do zaczepki i gwałtowności i gdyby nie ich niezgoda wywołana mnogością rozwidleń ich gałęzi i podziałów na szczepy, żaden lud nie zdołałby im sprostać w sile.

Z przekazu Ibrahima ibn Jakuba wynikało też, że władza Mieszka I była już dobrze zorganizowana, posiadała znaczną siłę militarną i rozległym terytorium. Drużyna Mieszka I składała się z trzech tysięcy bardzo dobrych wojowników. Wraz ze swoimi rodzinami znajdowali się oni na całkowitym utrzymaniu władcy, który środki na wojsko uzyskiwał z podatków świadczonych przez poddanych. Na podstawie relacji Ibrahima ibn Jakuba możemy też stwierdzić, że władza Mieszka I rozciągała się na Wielkopolskę, Kujawy i Mazowsze.

– PRZYCZYNY PRZYJĘCIA CHRZTU PRZEZ MIESZKA I –

Piastowie po zorganizowaniu państwa nie podjęli stworzenia jednego panteonu bóstw, ani jednolitego kultu, jak miało to miejsce na Rusi Kijowskiej. Plemiona podległe Piastom wyznawały więc zróżnicowane, choć podobne w treści wierzenia i formy oddawania czci bóstwom. Być może Mieszko I, mając coraz większy kontakt z chrześcijaństwem, właśnie w nim zaczął dostrzegać szansę na wprowadzenie jednej religii dla rozrastającego się szybko państwa, obejmującego różne plemiona słowiańskie.

Sytuacja państwa Piastów zaczęła się komplikować kiedy wzrosła potęga Ottona I i zwiększyło się jego zaangażowanie w podporządkowanie Słowian połabskich Królestwu Niemieckiemu i ich chrystianizację. W 948 roku Otton I doprowadził do ustanowienia nad Łabą dwóch biskupstw dla Słowian: w Hobolinie i w Brennie. W ciągu kilkunastu lat polityczne, militarne i religijne działania Ottona I i panów saskich objęły terytoria pomiędzy Łabą i Odrą, które przylegały do zachodnich granic rozwijającej się monarchii Piastów.

Jednocześnie państwo piastowskie nękane było też najazdami Wichmana II Młodszego, stojącego na czele oddziałów plemion wieleckich, co zmusiło Mieszka I do szukania sprzymierzeńców. Pomocy mógł mu udzielić książę czeski Bolesław I Srogi, którego państwo graniczyło od północnego wschodu z terytorium państwa piastowskiego i od północy z ziemiami wieleckimi. Bolesław I był też od 950 roku lennikiem Ottona I, zaangażowanym w walki z Słowianami na Połabiu. Zawarcie sojuszu z księciem Bolesławem I nastąpiło w 965 roku. Sojusz został przypieczętowany małżeństwem Mieszka I z córką Bolesława I Srogiego, Dobrawą Przemyślidką. Przyjęcie chrztu stwarzało Mieszkowi I szansę na dobre stosunki z cesarstwem Ottona I.

– ROLA DOBRAWY –

Przekazy kronikarzy nie określają jednoznacznie roli Dobrawy Przemyślidki w przyjęciu chrztu przez Mieszka I. Biskup mersburski Thietmar w „Kronice” powstałej w latach 1015-1018 opisał, że Dobrawa usilnie starała się pozyskać Mieszka I dla wiary chrześcijańskiej.

Miała nawet posunąć się do złamania wielkiego postu, jedząc w tym czasie mięso, aby uzyskać posłuch u Mieszka. Według biskupa Thietmara Dobrawa Przemyślidka miała więc odegrać ważną rolę w nawróceniu męża, które miało nie tylko polityczny, ale przede wszystkim duchowy charakter.

Gall Anonim w kronice z początku XII wieku opisuje, że Dobrawa odmówiła poślubienia Mieszka I jeżeli nie przyjmie wiary chrześcijańskiej. Gall Anonim wspomina też, że Mieszko I jako urodził się niewidomy. Wzrok miał cudownie odzyskać w wieku 7 lat, w czasie uczty postrzyżynowej.

Obecni na uroczystości odczytali to jako znak, „iż Polska przedtem była jakby ślepa, lecz odtąd […] ma być przez Mieszka oświeconą i wywyższoną nad nad sąsiednie narody.” Gall Anonim dodał też komentarz wyjaśniający cud odzyskania wzroku przez przyszłego władcę. Polska miała być ślepa czcząc pogańskich bogów, a została oświecona, gdy Mieszko I przyjął wiarę chrześcijańską.

– DATA I MIEJSCE CHRZTU POLSKI –

W najstarszych przekazach historycznych została wymieniony tylko rok przyjęcia chrztu przez Mieszka I, rok 966. Zakłada się jednak, że Mieszko I przyjął chrzest 14 kwietnia 966 roku, podczas Wielkanocy. Tradycja chrztu katechumenów w Wielką Sobotę ugruntowała się już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, a w 966 roku Wielka Sobota wypadała właśnie 14 kwietnia. Prawdopodobnie Mieszko I przyjął chrzest z rąk duchownych przybyłych wraz z Dobrawą. Być może znajdował się wśród nich biskup Jordan, nie wiadomo jednak kto dokładnie dokonał aktu chrztu księcia.

Żaden z przekazów nie podawał miejsca tego wydarzenia. Dopiero w kopii trzynastowiecznej „Kroniki polskiej”, zachowanej w rękopisie z 1359 roku, po raz pierwszy pojawiła się informacja o Poznaniu jako miejscu chrztu Mieszka I. Z kolei Jan Długosz uważał Gniezno za miejsce chrztu władcy Polski. Badania historyków nie rozstrzygnęły jednoznacznie tej kwestii.

Nieliczni z historyków przypuszczali, że ceremonia mogła odbyć się Ratyzbonie, w siedzibie tamtejszego biskupa Michała, któremu podlegały wtedy Czechy. Jednak żadne ze źródeł niemieckich nie informuje o chrzcie księcia polskiego na terenie Cesarstwa. Większość polskich historyków uważa więc, że chrzest odbył się w jednej z trzech książęcych siedzib: Poznaniu, Ostrowie Lednickim lub Gnieźnie.

– POZNAŃ –

Za Poznaniem przemawia, to że pełnił on wyjątkową rolę w ówczesnej monarchii Piastów. W poznańskim grodzie na Ostrowie Tumskim znajdowała się okazała rezydencja władcy, kaplica pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny. Obiekty te powstały najpewniej w związku z przybyciem Dobrawy, a kaplica na Ostrowie Tumskim może być najstarszą świątynią chrześcijańską w monarchii piastowskiej.

Archeolodzy odnaleźli też pod Katedrą Poznańską pozostałości kwadratowego budynku o przekątnej około 4 metrów. Wiele wskazuje, że znajdował się w nim basen chrzcielny. Według archeolog Zofii Kurnatowskiej, było to baptysterium zbudowane na chrzest Mieszka I i jego najbliższego otoczenia. Później służyło biskupowi Jordanowi do udzielania chrztu poddanym księcia.

Za Poznaniem jako miejscem chrztu przemawia też fakt umiejscowienia tam w 968 roku siedziby biskupstwa dla całego państwa, a także budowa okazałej katedry. Świątynia została też nekropolią pierwszych Piastów. Wszystko wskazuje na to, że w grobach odkrytych pośrodku nawy głównej pochowani byli Mieszko I i Bolesław Chrobry.

– OSTRÓW LEDNICKI –

Z kolei w grodzie na Ostrowie Lednickim znajdował się kompleks składający się z palatium połączonego z kościołem, którego ruiny przetrwały do czasów współczesnych. W północnej części grodu odkryto też ślady po jednonawowym kościele, przeznaczonym dla mieszkańców grodu. Kościółek miał bogate wyposażenie, o czym świadczy odnaleziona tam stauroteka, czyli relikwiarz Drzewa Krzyża Świętego.

Badania na Ostrowie Lednickim, prowadzone w latach 80. XX wieku, doprowadziły do nowych interpretacji i ustaleń związanych z funkcją znajdujących się tam budowli. W kościele połączonym z palatium odkryto dwa wapienne baseny, które zinterpretowano jako baptysterium. Wskazuje to, że mogło być to miejsce chrztu księcia Mieszka I i jego najbliższego otoczenia.

Wyróżniono trzy fazy budowy kompleksu na Ostrowie Lednickim. W pierwszej, w latach 960-970 wzniesiono palatium wraz z baptysterium. Budynek palatium nie był jednak siedzibą księcia, ale biskupa Jordana. Około 1000 roku, baptysterium zostało przebudowane na kościół, a palatium stało się rezydencją władcy. Ostatnich zmian dokonano w XII wieku, dobudowując m.in wieżę zachodnią.

Odnalezione relikwie Drzewa Krzyża Świętego, okucie księgi liturgicznej, a także relikwiarz skrzynkowy, zawierający z pewnością relikwie świętych, dowodzą wysokiej rangi grodu na Ostrowie Lednickim, jako jednego z ważniejszych ośrodków rodzącego się w Polsce chrześcijaństwa.

Polecamy film „Wyspa władców” opowiadający o Ostrowie Lednickim i jego znaczeniu w państwie pierwszych Piastów. Zapraszamy też do odwiedzenia Muzeum Pierwszych Piastów Piastów na Lednicy.

– GNIEZNO –

Gniezno uchodzi wśród badaczy za najważniejszy ośrodek kultu pogańskiego w Polsce. Ze względu na znaczenie Gniezna w czasach pogańskich, pierwsi Piastowie mieli podkreślać jego rolę w rodzącym się Kościele. Stąd ulokowanie tutaj siedziby arcybiskupstwa. W Gnieźnie Mieszko I wybudował bazylikę, gdzie w 997 roku spoczęło ciało św. Wojciecha. Stąd Gniezno, ważny ośrodek pogański, mogło być miejscem chrztu, aby podkreślić zerwanie z poprzednim kultem.

– PROCES CHRYSTIANIZACJI –

W 968 roku Jordan został ustanowiony pierwszym biskupem Polski. Siedziba biskupa mieściła się najpewniej na Ostrowie Tumskim w Poznaniu. Jordan był zresztą określany jako biskup poznański. Poświęcił się on misji szerzenia wiary chrześcijańskiej w Polsce, z pomocą księcia Mieszka I i jego otoczenia. Na ziemiach Polskich nie było zorganizowanego kultu świątynnego, ani grupy kapłanów, więc pierwszy etap chrystianizacji wiązał się z desakralizacją przedmiotów i obiektów otaczanych kultem. W ten sposób oddzielano ludność od starych wierzeń.

Właściwa ewangelizacja obejmowała nauczanie ludzi o prawdach wiary chrześcijańskiej, a także przygotowanie ich do przyjęcia chrztu. Ludność w obecności misjonarzy wyrzekała się dawnych bóstw i wierzeń, a następnie składała wyznanie wiary chrześcijańskiej, po czym udzielano jej chrztu. Misjonarze wdrażali lud w zasady nowej wiary, przede wszystkim w sprawach moralnych. Taki proces trwał kilka tygodni w danej miejscowości czy okręgu, a następnie grupa misjonarzy przenosiła się w inne miejsce i powtarzano proces według tego schematu. Ważne było wybudowanie sieci kościołów i obsadzenie ich duchownymi. Ten proces trwał jednak kilka pokoleń.

W 991 roku Mieszko I dokonał donacji na rzecz Stolicy Apostolskiej. W ten sposób podkreślał, że jego monarchia należy do świata chrześcijańskiego, ma bezpośrednie relacje z papieżem, a także, że poddaje się pod jego opiekę. W ten sposób Stolica Apostolska stała się opiekunem rodzącego się w Polsce chrześcijańskiego społeczeństwa. Silny związek Piastów z Rzymem umożliwiał też rozwój struktur polskiego Kościoła.

Duże znaczenia dla umocnienia chrześcijaństwa w Polsce miał też kult św. Wojciecha. Po jego męczeńskiej śmierci Bolesław Chrobry wykupił jego ciało i pochował w bazylice w Gnieźnie. Bolesław Chrobry starał się wykorzystać to do uzyskania dla swojego państwa odrębnej metropolii kościelnej, niezależnej od Kościoła w cesarstwie niemieckim.

Stolica Apostolska akceptowała kult św. Wojciecha i była przychylna stworzeniu metropolii kościelnej w Polsce. Do grobu św. Wojciecha, w 1000 roku, odbył pielgrzymkę cesarz Otton III. W czasie jego wizyty w Gnieźnie założono metropolię arcybiskupią, której św. Wojciech został patronem (Zjazd gnieźnieński). Bolesław Chrobry wzmacniał polski Kościół poprzez wznoszenie i wyposażanie świątyń, a także zaszczepienie w kraju życia zakonnego. Wspierał także wyprawy misyjne.

Do ważnych zadań władcy wyznającego wiarę chrześcijańską należało też wprowadzenie nowego prawa, respektującego Dekalog. Z dostępnych źródeł wynika, że Bolesław Chrobry wprowadził drastyczne kary za cudzołóstwo i uprawianie rozpusty. Kary były wymierzane przez ludzi monarchy, w miejscu publicznym.

– ZNACZENIE CHRZTU MIESZKA I –

Przyjmując chrzest Mieszko I wzmocnił pozycję państwa Polan w chrześcijańskiej Europie, stał się równy władcom chrześcijańskim. Mieszko I umocnił swoją władzę wobec poddanych oraz włączył swoje państwo w krąg zachodniej kultury chrześcijańskiej. Do kraju przybywali duchowni, którzy wtedy jako jedyni potrafili czytać i pisać oraz znali łacinę, którą posługiwano się w kontaktach międzynarodowych.

Wznoszono kościoły i klasztory, które były ośrodkami życia intelektualnego, rozwinęła się też sztuka szeroko dostępna w kościołach. Duchowni przekazali również wiedzę na temat uprawy roli, to właśnie oni nauczyli Polan melioracji podmokłych terenów oraz zastosowania nowych narzędzi czym przyczynili się do rozwoju rolnictwa. Sam proces chrystianizacji trwał do XIII wieku. O tym jak duże znaczenie dla Polski miał chrzest pisał Jan Paweł II w książce „Pamięć i tożsamość”:

„Mówiąc bowiem o chrzcie, nie mamy na myśli tylko sakramentu chrześcijańskiej inicjacji przyjętego przez pierwszego historycznego władcę Polski, ale też wydarzenie, które było decydujące dla powstania narodu i dla ukształtowania się jego chrześcijańskiej tożsamości. W tym znaczeniu data chrztu Polski jest datą przełomową. Polska jako naród wychodzi wówczas z własnej dziejowej prehistorii, a zaczyna istnieć historycznie.”

Prof. Marek Barański – Chrzest Polski: